Ο γλωσσικός δανεισμός είναι ένα φυσικό και παγκόσμιο φαινόμενο. Καμία γλώσσα δεν αναπτύσσεται σε πλήρη απομόνωση· αντιθέτως, οι λέξεις μετακινούνται, προσαρμόζονται και τελικά ενσωματώνονται σε νέα πολιτισμικά και γλωσσικά περιβάλλοντα. Η ελληνική γλώσσα, με την πολυκύμαντη ιστορία της, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της δυναμικής.
Αν και ο περισσότερος κόσμος αναγνωρίζει τα δάνεια από τα αγγλικά ή τα γαλλικά, λιγότερο γνωστή είναι η σημαντική επιρροή που έχουν ασκήσει τα αλβανικά, ιδιαίτερα μέσω των αρβανίτικων. Πολλές από τις λέξεις που χρησιμοποιούμε σήμερα στην καθομιλουμένη, αλλά και στη λαϊκή παράδοση, έχουν αλβανική καταγωγή — χωρίς όμως να «φωνάζουν» την προέλευσή τους.
Λέξεις με αλβανική ρίζα που περνούν απαρατήρητες
- Σβέρκος – Από το αλβανικό zverk, σημαίνει το πίσω μέρος του λαιμού. Πλέον θεωρείται πλήρως ελληνική λέξη.
- Τσίφτης – Από το qift (γεράκι). Στην ελληνική αργκό, δήλωνε τον παλικαρά ή τον "άντρα τον πολλά βαρύ".
- Μπέσα / Μπαμπέσης – Από τη λέξη besa (πίστη, λόγος τιμής), με την αρνητική μορφή i pabesë (ο αχρείος).
- Μπουσουλάω – Από το bushull, που σχετίζεται με την έννοια της κίνησης χωρίς προορισμό.
- Φλογέρα – Αν και διατηρεί πιθανή αρχαιοελληνική καταγωγή, πολλοί γλωσσολόγοι την εντάσσουν στην αλβανική-αρβανίτικη επίδραση, κυρίως ως όργανο της υπαίθρου.
- Λούτσα – Με σημασίες που σχετίζονται με το νερό ή τη λάσπη· απαντά και σε τοπωνύμια.
- Μπάκα – Μικρό κατάστημα τροφίμων, ετυμολογικά από το αλβανικό bakë.
- Κοκορέτσι – Ετυμολογικά πιθανόν από το αλβανικό kukurec, λέξη που περιγράφει παρόμοιο έδεσμα.
Το «λουλούδι» και η αλβανική σύνδεση
Μια από τις πιο εντυπωσιακές περιπτώσεις είναι η λέξη λουλούδι, που πιθανότατα προέρχεται από το αλβανικό lule (άνθος). Η λέξη πέρασε στα ελληνικά μέσω των αρβανίτικων διαλέκτων, καταγράφοντας έτσι μια βαθιά πολιτισμική ενσωμάτωση. Αν και υπάρχει και η άποψη περί λατινικής ρίζας (lilium), η γλωσσολογική πλειοψηφία γέρνει προς την αλβανική ετυμολογία.
Ελληνικά επώνυμα με αλβανική βάση
Η επιρροή δεν περιορίζεται στο λεξιλόγιο. Πολλά ελληνικά επώνυμα προέρχονται ή έχουν διαμορφωθεί από αλβανικές ή αρβανίτικες ρίζες:
| Επώνυμο | Πιθανή αλβανική ρίζα / σημασία |
|---|---|
| Μπούρας | Από το burrë = άντρας, ανδρείος |
| Λάγιος | Από το lagjë = συνοικία, γειτονιά |
| Γκ(ι)ώνης | Από το gjohn = μορφή του ονόματος Ιωάννης |
| Πλιάκος | Από το plak = γέρος (σεβαστό πρόσωπο, πρεσβύτερος) |
| Σιούτος | Από το shutë = ήπιος, ήσυχος |
| Λάλας | Από το lalë = θείος, πρεσβύτερος (τιμητικός τίτλος) |
| Βλάμης | Από το vëllam = αδελφός εξ αίματος ή συμβολικά |
| Μέγκος | Από το megjë = σύνορο, μεθόριος |
| Μούτσος | Από το muç = νέος, δόκιμος (προέρχεται ίσως και από ναυτικό λεξιλόγιο) |
| Κόλιας | Από το αλβανικό υποκοριστικό του Νικόλα (Kolë) |
| Γκούρας | Από το gurrë = πηγή, κρήνη |
| Μούρικης | Από το murikë ή mur, σχετίζεται με τοίχο, φράχτη |
| Τζάκας | Από το xhakë = παλτό, ή και από ονόματα τύπου Xhakja |
| Κουκούλης | Από το kukull = κούκλα (πιθανόν ειρωνικό ή περιγραφικό επώνυμο) |
| Μπότσης | Από το boçë = μικρό δοχείο, ήπιος μειωτικός όρος |
Συχνά, αυτά τα επώνυμα διασώζουν στοιχεία τοπικής ταυτότητας και οικογενειακής ιστορίας, ιδίως σε περιοχές με έντονη παρουσία Αρβανιτών (Βοιωτία, Ήπειρος, Πελοπόννησος κ.ά.)
Από το ιστολόγιο του Σαραντάκου – δάνειες μορφές που πιθανώς έχουν αρβανίτικη προέλευση:
Βότσης, Μπότσαρης, Κριεζής, Ζώτος, Ρέπουλης, Λιούμης, Μπίρης, Μπούκουρας, Πάλλας / Πάλλης, Πράπας, Σκουζές, Σκούρτης, Τρίμης, Τσώκος
Από κατάλογο στο Reddit, με παραθέσεις από το έργο του Κώστα Μπίρη, αναφέρονται επιπλέον επώνυμα όπως:
Βαρλαμής, Βερβέρης, Βλάντης, Γιάτας, Γάζας, Γερμπέσης .
Από ιστοσελίδα (ειδικό θέμα ιστορίας & ονομάτων), προκύπτουν επώνυμα όπως:
Αρώνης, Βουτσάς, Ζερβός, Κατσιφάρας
Από το Wiktionary, ως παράδειγμα:
Κριεζής φέρεται να ανήκει σε κατηγορία ελληνικών επωνύμων αλβανικής προέλευσης
Ένα συγκεκριμένο ιστορικό επίθετο με ενδιαφέρουσα ετυμολογία:
Τζαβάρας (Tzavaras), που μπορεί να αποτελεί εξελληνισμό του αλβανικού çanavar, με νόημα "γενναίος" ή "τέρας" (στο πλαίσιο «μπεσατζής», στρατιώτης ή ιανιτάς)
en.wikipedia.org
Η γλώσσα ως μαρτυρία συμβίωσης
Ο δανεισμός λέξεων από την αλβανική στην ελληνική δεν είναι ένδειξη «παραχώρησης», αλλά τεκμήριο συμβίωσης. Για αιώνες, οι πληθυσμοί των Βαλκανίων ζούσαν σε κοινά πολιτισμικά οικοσυστήματα, ανταλλάσσοντας όχι μόνο εμπορεύματα και παραδόσεις, αλλά και λέξεις.
Αντίστοιχα, βέβαια, και η ελληνική γλώσσα έχει επηρεάσει την αλβανική. Λέξεις όπως shkollë (σχολείο), kisha (εκκλησία), qiri (κερί) έχουν ελληνική καταγωγή.
Τι μας δείχνει αυτό;
Η μελέτη των δανείων λέξεων μας φέρνει πιο κοντά στην πραγματικότητα του παρελθόντος — ότι οι γλώσσες δεν είναι αποστειρωμένα συστήματα, αλλά ζωντανές μορφές πολιτισμού. Η ετυμολογία μπορεί να αποκαλύψει ιστορικές επαφές, διαδρομές μετακίνησης και σχέσεις δύναμης ή αλληλεξάρτησης.
Πηγή έμπνευσης
Όπως έγραφε ο Ελύτης:
«Η γλώσσα είναι η ψυχή του λαού· και μαζί με τις λέξεις της κουβαλάει μνήμες, ζωές, συνύπαρξη».
Και πράγματι, ακόμα και ο «σβέρκος» ή το «λουλούδι» είναι μικρές, αλλά πολύτιμες μαρτυρίες αυτής της συνύπαρξης.
